‘Gã khờ’ thay đổi cuộc đời 1.700 đứa trẻ đường phố

Hà Nội – Ở KOTO, những câu chuyện đổi đời như cô bé ôsin thành tiến sĩ, cậu bé xó chợ thành đại gia không hiếm và người làm nên “phép màu” là Jimmy Phạm.

Tiếng cười vang khắp khuôn viên ngôi trường mới của KOTO, ở Phật Tích, Bắc Ninh, trong sự kiện thường niên “Về nhà ăn cơm” đầu tháng 10.

Giữa vòng tay của hàng trăm cựu học viên, ký ức trong Jimmy Phạm chợt ùa về 30 năm trước, trong chuyến trở lại Việt Nam đầu tiên của anh kể từ khi theo cha mẹ định cư ở Australia.

Chiều bên sông Sài Gòn hôm ấy, chàng hướng dẫn viên du lịch 24 tuổi gặp bốn đứa trẻ đường phố mưu sinh bằng nghề bán bánh dừa. Anh ngồi xuống trò chuyện, rồi mua cho chúng ít nhu yếu phẩm. Hai tuần ở Việt Nam, đêm nào anh cũng tìm lũ nhỏ, dắt chúng đi ăn. Đám trẻ rỉ tai nhau “có một gã ngốc mới tới” và rủ nhau đi ăn miễn phí. Có hôm sáu chục đứa theo chân anh tới quán phở.

Ánh mắt của những đứa trẻ đường phố đó làm thay đổi hoàn toàn kế hoạch cuộc đời Jimmy. Ngay khi trở về Australia, anh chuyển sang công ty khác để được làm việc tại Việt Nam.

“Tôi quyết định trở về vì mong muốn giúp những đứa em lớn lên ‘dễ thở’ hơn hành trình mà tôi đã trải qua”, Jimmy nói.

Là con út trong gia đình nhập cư có năm anh em, suốt 7 năm đầu đời Jimmy phải theo cha mẹ đi qua các trại tị nạn ở Singapore, Arab Saudi rồi đến Australia. Người mẹ Việt của anh tin học vấn là con đường duy nhất để đổi đời.

“Việc trở lại Việt Nam để cưu mang những đứa trẻ chỉ là chuyện sớm muộn”, anh nói. “Nó giống như số phận đã định sẵn”.

Tại Hà Nội, Jimmy giúp ăn ở, dạy học cho một nhóm 9 đứa trẻ bán báo ở ga Trần Quý Cáp. Hơn ba năm sau, một ngày mấy đứa thú nhận: “Bọn em đang lừa anh”, “Nhưng thấy anh khờ quá nên bọn em áy náy”. Hóa ra, tất cả đến từ cùng một làng ở Hà Nam. Khi Jimmy ở Hà Nội, chúng ngoan ngoãn ở nhà, lúc anh đi tour, chúng ào đổ ra đường đánh giày, lừa khách Tây.

“Các em nghĩ tôi sẽ bỏ chúng”, Jimmy kể. “Nhưng chính khoảnh khắc đó khiến tôi hiểu mình phải đi thêm một bước. Trước đây mình cho cá, bây giờ phải dạy câu”.

Tháng 6/1999, anh dốc toàn bộ 10.000 USD tiết kiệm – số tiền khi ấy đủ mua hai căn nhà ở Long Biên – để mua một chiếc máy nhào bột, mở tiệm pizza nhỏ trên phố Văn Miếu và bắt đầu dạy nghề. KOTO (Know One, Teach One – Biết một, dạy một) ra đời từ ý tưởng đơn giản: “Tôi không xin được cho mấy đứa nhỏ không giấy tờ được đi học, nên tự mở chỗ dạy”.

Một đầu bếp người Australia tình nguyện sang giúp anh dạy nghề. Chồng cô ấy viết dự án xin tài trợ. Một năm sau, dự án này nhận được 30.000 USD tài trợ từ bốn đại sứ quán tại Hà Nội, đủ để Jimmy mở ngôi trường đầu tiên ở phố Thụy Khuê.

Vào thời điểm đó, khái niệm “doanh nghiệp xã hội” ở Việt Nam còn xa lạ. Không ai hiểu nổi một nơi vừa dạy nghề, vừa bán bánh, vừa nuôi trẻ vô gia cư là mô hình gì. “Người ta bảo tôi treo đầu dê bán thịt chó”, Jimmy kể. “Có người lại nói: ‘Chắc ông giàu lắm, rảnh lắm mới bỏ tiền ra dạy nghề nấu ăn hai năm liền'”.

Năm 2000, hình ảnh chàng hướng dẫn viên gốc Việt với lũ trẻ bán báo, bán kẹo bám quanh được đăng trên trang nhất một tờ báo Anh. Cũng trong năm ấy, tổng thống Bill Clinton – vị tổng thống đầu tiên của Mỹ đến thăm Việt Nam sau chiến tranh – bất ngờ rẽ vào tiệm bánh cạnh Văn Miếu.

KOTO bỗng dưng nổi tiếng.

Năm 2014, Việt Nam chính thức đưa khái niệm doanh nghiệp xã hội vào luật. Ba năm sau, KOTO trở thành trường hợp đầu tiên.

Từ một tiệm nhỏ bên Văn Miếu, KOTO mở rộng ra TP HCM và cả Australia. Số học viên không ngừng tăng. Những thế hệ học viên nối nhau ra trường, tỏa ra đi làm khắp Việt Nam, vươn tới Australia, Singapore, Abu Dhabi.

Nhưng Covid-19 ập đến, toàn hệ thống KOTO chao đảo. Không khách du lịch, nhà hàng đóng cửa, nguồn thu cạn kiệt. “Nhưng tôi không nỡ lòng nào nói với các em ‘Về nhà đi, chờ hết dịch rồi quay lại'”, Jimmy kể.

Đỉnh điểm khó khăn là khi chủ nhà đuổi vì nợ tiền thuê. Jimmy chạy khắp Hà Nội tìm nơi trú chân cho đàn em. Có hôm vừa dọn vào buổi sáng, hôm sau lại bị yêu cầu chuyển đi. Anh lang thang các ngõ ngách tìm chỗ ở, nhưng không ai dám cho thuê chỗ chứa cả trăm đứa trẻ.

“Có lúc tôi đứng ở ngã ba Đức Giang (Long Biên), không biết phải đi đâu, kiệt sức, nước mắt cứ rơi”, anh nói.

Jimmy quyết định gửi tin nhắn đến những thế hệ học trò cũ của KOTO và nhận được hàng trăm lời đáp. Người chuyển tiền, người cho mượn nhà, người mở cửa hàng cho học viên thực tập. Giai đoạn ấy, 1/3 kinh phí hoạt động của KOTO đến từ chính những đứa trẻ nghèo khổ năm nào.

Đại dịch dạy Jimmy một bài học đắt giá: Sức mạnh thật sự của KOTO không nằm ở năng lực của một cá nhân, mà ở cộng đồng mà anh đã dày công gây dựng.

“Chính lúc ấy, tôi mới hiểu hết ý nghĩa của KOTO”, Jimmy nói.

Cái tên KOTO – Know One, Teach One (Biết một dạy một) vốn ra đời từ cuộc trò chuyện năm xưa với Huy, học viên khóa đầu tiên. Huy là anh cả của hai đứa em bị ảnh hưởng chất độc da cam. Ba năm liền, Jimmy đưa chúng đi viện, chu cấp tiền ăn học. Một ngày, sau khi vừa đưa hai đứa nhỏ nhập viện Xanh Pôn, Huy hỏi: “Sao anh lại tốt với tụi em như vậy?”. Anh đáp: “Anh giúp các em không cần trả ơn. Chỉ mong sau này, khi có thể, em hãy giúp người khác”.

Từ ấy, “Biết một dạy một” thành triết lý sống của người KOTO.

Chị Nguyễn Thị Thu, 45 tuổi, học viên khóa 2 xem Jimmy Phạm là “vầng trăng” vì “soi sáng, dẫn đường và trái tim nhân hậu phi thường”.

Thu gặp Jimmy khi 16 tuổi, phải lên thành phố bán hàng phụ mẹ nuôi em. Anh đã chủ động “phá lệ” cho cả hai chị em Thu được vào trường. “Khi đạp xe về thăm nhà tôi, anh bị ngã xuống ruộng. Đến lúc ngồi vào nhà nghèo đến mức không có ghế để ngồi, anh lại lúng túng ngã thêm lần nữa”, chị Thu kể về chuyến thăm năm 2000, tại quê Hà Nam.

Biện Thị Liên, 32 tuổi, quê Hà Tĩnh cho biết cả đời không quên được ơn Jimmy cứu khỏi vực sâu tuyệt vọng. Sau cú sốc mất cả cha mẹ và anh trai, cô rơi vào trầm cảm, im lặng suốt nhiều tháng. Một buổi chiều, Jimmy ngồi xuống hỏi: “Em có muốn thay đổi cuộc đời mình không?”, câu hỏi đầy nghiêm khắc nhưng cũng quan tâm ấy khiến cô tỉnh ngộ và không muốn quay trở lại tuổi thơ tăm tối nữa.

“Trong suốt hai năm tôi học ở trường, anh có lúc cứng rắn, có lúc dịu dàng, nhưng luôn dõi theo từng bước chân của tôi”, Liên nói.

Với “chiếc cần câu” được KOTO trao, chị Thu nay là trưởng phòng đào tạo của một tập đoàn nước ngoài, em gái chị là đầu bếp cá nhân cho một đại sứ tại Việt Nam. Còn Biện Liên là bếp phó một nhà hàng tại Australia.

Trong nhóm 9 đứa trẻ đường phố đầu tiên, 8 người đã rất thành đạt. Người làm chủ nhà hàng ở Phố cổ, người quản lý chuỗi cà phê cao cấp, bếp trưởng tại các khách sạn lớn, đầu bếp riêng của đại sứ và có người là chủ 6 nhà hàng ở Australia.

KOTO đã đi qua 25 năm hoạt động. Hơn 1.700 học viên đã vững bước vào đời. Doanh nghiệp đang mở rộng sang trẻ em nghèo, đặc biệt trẻ em gái ở các vùng khó khăn. Mỗi khóa học kéo dài 24 tháng, trị giá hơn 250 triệu đồng, toàn bộ đều miễn phí. Học viên được học 400 giờ lý thuyết, 400 giờ thực hành, thêm tiếng Anh giao tiếp. Sau hai năm, họ có chứng chỉ nghề quốc tế, có thể làm việc tại các khách sạn 5 sao ở Việt Nam, cùng nhiều cơ hội làm việc nước ngoài.

Với những cống hiến trong gần ba thập niên, Jimmy Phạm đã nhận nhiều ghi nhận trong nước và quốc tế như tiến sĩ danh dự RMIT, Nhà lãnh đạo trẻ toàn cầu của Diễn đàn Kinh tế Thế giới. Nhưng sau tất cả, anh vẫn sống trong căn hộ thuê, không vợ con, thỉnh thoảng còn phải xin tiền mẹ và anh chị để tiếp tục nuôi lũ trẻ. Mọi khoản thưởng nhận được, anh đều được quyên lại cho tổ chức.

Quỹ Thiện Tâm đang xây cho KOTO một ngôi trường mới tại Phật Tích (Bắc Ninh), song Jimmy và các cộng sự phải tự lo phần nội thất và mở rộng quy mô lên 300 học viên mỗi khóa. Đây là một thử thách không nhỏ về tài chính.

Anh nói hành trình của mình có những áp lực vượt quá sức. Nhưng anh chỉ cho phép mình yếu lòng trong 5 phút, rồi lại đứng dậy. “Giữa những lần tưởng chừng muốn buông xuôi, tôi vẫn tự nhủ: ‘Chỉ cần cố thêm một chút, các em sẽ có tương lai'”, Jimmy Phạm nói.